Así como o vello truán François
Villon pedía clemencia á humanidade ben pensante,
irmandándose con ela xa desde o primeiro verso da “Ballade des pendus” (1501),
igualmente Max Auer, o protagonista de “Les Bienveillantes”, apela á compaixón
dos seus semellantes, comezando o seu discurso exactamente coas mesmas palabras
coas que principiaba o poema: “Frères humains…” Un discurso que, lonxe de
fomentar ese vencello, á que aquí escribe pareceulle dun cinismo atroz o cal
–seguramente porque o autor así o quere- desatou unha antipatía case visceral.
Este diálogo irreverente coa literatura
medieval, principalmente coa francesa, pero por extensión, coa europea,
prevalece ao longo de toda a novela, emerxendo, se cadra, para poñer de manifesto
a gran diferencia entrambas sociedades, distinción que iría en detrimento
directo da máis recente. Este enfoque parece corresponder co mito das Idades,
mediante o que calquera tempo pasado foi mellor e todo o que prevé para o
futuro é pura dexeneración. Deste diálogo sería paradigma, por exemplo, o
tratamento das arquifamosas “tres pingas de sangue na neve”, en cuxa visión
Perceval arroubárase nunha éxtase sublime, relembrando o rostro da súa amada en
Li contes del Graal. Emporiso, na
novela de Littell, as tres pingas de sangue caen na escuma da bañeira, como
colofón a un cadro de degradación e loucura que parece non ter máis sentido que
unha lenta autodestrución. Morte e merda, escatoloxía pura, constitúense en
fíos condutores (aínda que non son os únicos) do relato dun auténtico descenso
aos infernos ambientado na época da Segunda Guerra Mundial. O protagonista percorre
as tebras dunha Europa en guerra, desde a fronte alemá no Cáucaso ata o campo
de concentración de Auschwitz, pasando polo cerco de Stalingrado, E aínda lles
podemos asegurar que as tebras do terrible marco histórico reflíctense e supéranse
sobradamente pola negrura interior do protagonista.
Littell renuncia a calquera tentativa
de redención da súa personaxe e, ao xeito dun Orestes moderno e sumamente
depravado, o señor Auer vai tirando ao longo das máis de 1400 páxinas que
compoñen a novela (na edición de peto Gallimard-Folio), quizais perseguido polas
Erinías -quizais e só quizais- a través dunha sociedade que reflicte os
aspectos máis escuros e terribles dunha humanidade que se cambalea e que non
parece atopar límites á súa crueldade brutal. Coido vital sinalar que para Robert Graves a Orestíada describiría o paso dun antigo matriarcado ao sistema patriarcal actual, mito mediante o cal este último remata lexitimándose e instaurándose como modelo de dereito.
Max Auer é doutor en dereito, doutor,
como a meirande parte dos altos cargos e oficiais nazis. Esta circunstancia
contrasta co clixé do sabio bo,
Litell obriga a repensar certos tópicos e concluír que, por exemplo, o nivel
académico nada ten que ver co talento nin coa bondade. Cando menos este
personaxe non presenta curiosidade, nin bondade, nin inquedanzas intelectuais,
nin ideario algún, agás un nazismo seguidista de Hitler que asume simplemente
como síntese de civilización, porque, aparentemente, lle resulta cómodo. Así, ao
lector non lle queda outra que matinar se estes doutores non eran senón
tecnócratas con diploma; en contraposición con personaxes realmente
intelectuais como o do filólogo Voss, que, aínda sendo nazi (ninguén se libra
aquí), amosa un certo interese por outras culturas e un mínimo espírito crítico
cara a propia. As páxinas da novela dedicadas ao discurso do filólogo son as máis
amenas, ao meu criterio, e nelas trátanse conceptos tan interesantes e
complexos, como os de lingua, cultura e nación. Conceptos que veñen moito a conto,
posto que serven como pretextos e detonantes para a articulación do horror
baseado na doutrina nacionalsocialista.
Ademais da xa citada recreación da
Orestíada, a novela explora a temática do dobre (o “Doppelgänger”), neste caso
como pretexto para introducir o leitmotiv
da “renuncia ao amor”. Desde o principio da novela o protagonista defínese
homosexual, e, emporiso, non chega nunca a namorar de ningunha das súas parellas
sexuais, todas masculinas. Non obstante, declara sentirse namorado dunha muller,
a única inalcanzable para el. O conflito identitario e sexual xoga un
importante papel na construción dun individuo que, por unha banda, expresa a
complexidade do erotismo e da sexualidade humana pero, o que é máis
sorprendente, por outra banda, parece non abeirar ningún sentimento nin unha
mínima empatía cara aos demais. Un ser inquietante que lembra aos autómatas de
feira, que sempre me inspiraron un certo terror porque coa súa máscara humana,
móvense porque toca, pero están baleiros, carentes de vida. Un sociópata de
moito pendello.
A novela está articulada en
movementos musicais que, segundo certos críticos, remitirían a algunha das Suites para Cello de J. S. Bach, aínda
que revisando a dita división, non parece corresponder exactamente con ningunha
en particular, o que podería denotar unha reformulación literaria das ditas Suites. A intensa relación coa música é
unha constante no texto; o protagonista manifesta o seu agrado pola música,
sobre todo francesa e alemá. É preciso sinalar tamén que reiteradamente
arrenega de Wagner, o que me fixo sentir especialmente ben.
A novela é intricada, arrevesada,
escura como a alma do seu protagonista, alma que nun principio era suma de
Francia e Alemaña, pero que se escindiu en besta cruel. Agardemos que non sexa
metáfora da nosa Europa.
